ناوه‌ڕۆك
باس و پێناسەی چای
چای بریتییە لە دووەم شلە لە دوای ئاو لە زۆری بەکارهێنانی چونکە لەلایەن عەرەب و ئەوروپی و ئەمریکیەکان وەک شلەیەکی چالاککەرەوە و تێنوویەتی شکێن و هەرسکەر بەکاردێت بەڵام ئێستا دەرکەوتووە کەوا چا کاریگەری دژە ئەکسیدی هەیە و بۆ بەرگری لە شێرپەنجە و پیربوون و نەخۆشیەکانی دڵ بەکاردێت، هەندێک خەڵک چای بە ڕووەک و گیا لە قەڵەم نادەن و پاش کوڵان لەگەڵ ئاو دەخورێتەوە.
سەرچاوەکەی ئاسیا بە گشتی و چین و هیندستان و سیلان و ژاپۆن و ئەندونیسیایە، چین یەکەم وڵاتە لە بەرهەم هێنان و ٤ ملیۆن دۆنم زەوی بەکارهێنراوە بۆ چای و لە هیندستانیش کشتوکاڵێکی گرنگە.
ئیمپڕاتۆری چینی (شیم نۆنگ) یەکەم کەس بووە چای بەکارهێناوە، گوایە لە چیرۆکی ئەفسوناویدا هاتووە کەوا (بوذا) ٧ سڵ نەخەوتووە تاوەکو بتوانێ شەو وڕۆژ کاربکات و لە ساڵی پێنجەم خەوی هات و لەژێر سێبەری داری جای خەوت و گەڵای ئەو ڕووەکەی خوارد و توانی ئەو دوو ساڵەش بەرگەی خەو بگرێت.
ئەم ڕووەکە لە ساڵی سێیەم بەر دەگرێت و لە ساڵی پێنجەم بەرهەمەکەی زیاد دەکات و تاوەکو ٢٠ ساڵ بەردەوام دەبێت.
بەشی بەکارهاتووی چای گەڵاکەیەتی کە بەردەوام سەوزە و ناوەکانی چای سەوز و چای ڕەشن زۆر جاریش بەناوی وڵاتی بەرهەمهێنەر ناو دەنرێت.
جۆرەکانی چای
- چای سەوز لە ژاپۆن و چین زۆر بەکاردێت و باشترە لە چای ڕەش.
- چای ڕەش زیاتر بەکاردێت لە وڵاتانی عەرەبی و ئەمریکا و ئەوروپا.
پێکهاتەی چای
- کۆفایین.
- تانیک کە قەبزی دەکات.
- زەیتی هەڵچو.
- پڕۆتین و شەمێ و خۆڵەمێش.
- سیۆفلین و سۆبرۆمین.
سوودەکانی و بەکارهێنای چای
- چالاککەرەوەیە وەک (کۆفایین و سیۆفلین و سۆبرۆمین)، بە هەمان شێوە قەبزی دەکات.
- لە ساڵی ١٩٨٠ لە ژاپۆن دۆزراوەتۆ کەوا چا مادەی پۆلی فینۆل، ئەو مادەیەش بۆ بەرگری لە شێرپەنجە و پیری و نەخۆشی دڵ و ئاوی سپی و داخوڕانی تۆرەی چاو باشە.
- لە ژاپۆن لێکۆڵینەوە کراوە لەسەر ١٣٩ نەخۆشی شێرپەنجەی گەدە و ٢٨٥٢ کەسی ساغ دەرکەوتووە ئەوانەی چای سەوز دەخۆنەوە بە ڕێژەی ١٠ کوپ ڕۆژانە کەمتر توشی شێرپەنجە دەبن ئەو شێرپەنجەیەش بە ئەنجامی خواردنی خێرا و جگەرە کێشانەوە توشیان دەبێت.
- دەرکەوتووە چای سەوز بۆ شێرپەنجەی کۆڵۆن و سورێنچک و پەنکریاس و سیەکان و مەمک بەکاردێت.
- هەروەها لە ژاپۆن دەرکەوتووە ئەوانەی ڕۆژانە ٨-١٠ کوپ چای سەوز دەخۆنەوە کەمتر توشی شێرپەنجەی مەمک دەبن و زووتر چاکدەبنەوە و دەرئەنجامەکەشی باسترە و کەمتر بڵاو دەبێتەوە لە لەشی نەخۆشەکە.
- لە زانکۆی کەنساس لە ئەمریکا دەرکەوتووە کەوا کاریگەری چای سەوز لەسەر دژە ئەکسەدە ٢٥ جار بەهێزترە لە ڤیتامینی (ئی) و بەرگریکردن لە نەخۆشیەکانی دڵ.
- لە هۆڵەندا دەرکەوتووە کەوا ئەوانەی چای زیاتر دەخۆنەوە کەمتر توشی ڕەقبوونی بۆریەکان دەبن بەتایبەتی ئەوانەی دڵ.
- بەکاردێت بۆ هەناسەتەنگی چونکە مادەی (سیۆفلینی) تیایە.
- بۆ چارەسەری سکچوون باشە چونکە مادەی ترشی تانیکی تیایە.
- لێکۆڵینەوە نوێیەکان دەریانخستووە کەوا چا ڕێژەی کۆلیسترۆڵی ناو خوێن کەمدەکات.
- چونکە مادەی فلۆر و مادەی قەبزی زۆر تیایە بۆ بەرگری لە داخوڕانی ددان باشە.
- میزکردن و ئارەقە دەردان زیاد دەکات.
- بۆ دژە ڤایرۆس باشە بۆیە لە چین لە دژی هەوکردنی جگەری ڤایرۆسی بەکاردێت.
- بوونی مادەی ئیپیگالۆ کاتیشین وا دەکات بەرگری دژی شێرپەنجە و نەخۆشیەکانی دڵ زیاد بکات.
تێبینی:
- وا چاکە لە ٢ ساڵ کەمتر و ٦٥ ساڵ بەسەرەوە چای نەخواتەوە.
- لەکاتی سکپڕی لەوانەیە پشێوی زیاد بکات لە دروستبوونی کۆرپەلە.
- قەبزی و ترشی گەدەش زیاد دەکات.
