ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئاستی ئاسایی کۆرتیزۆل چۆنە؟ (بە ئینگلیزی: What is the normal level of cortisol؟، بە عەرەبی: ما هو المستوى الطبيعي للكورتيزول؟) ئاستی هۆرمۆنی کۆرتیزۆل لە خوێن، میز و لیکدا بە شێوەیەکی ئاسایی لە بەیانیاندا بەرز دەبێتەوە و بە درێژایی ڕۆژ دادەبەزێت و دەگاتە نزمترین ئاستی دەوروبەری لە نیوەشەودا. ئەم شێوازە دەتوانێت بگۆڕێت ئەگەر شەوانە کار بکەیت و لە کاتە جیاوازەکانی ڕۆژدا بخەویت.
بۆ زۆربەی ئەو پشکنینانەی کە ئاستی کۆرتیزۆل لە خوێندا دەپێون، مەودای ئاسایی بریتین لە:
- کاتژمێر ٦ی بەیانی تا ٨ی بەیانی: ١٠ بۆ ٢٠ مایکرۆگرام بۆ هەر دێسیلیتەرێک (mcg/dL).
- کاتژمێر ٤ی ئێوارە: ٣ بۆ ١٠ مایکرۆگرام بۆ هەر دێسیلیتەرێک.
مەودای ئاسایی دەتوانێت لە تاقیگەوە بۆ تاقیگەیەکی تر بگۆڕێت، هەروەها کات بۆ کات و کەسێک بۆ کەسێکی تر. ئەگەر پێویست بە پشکنینی ئاستی کۆرتیزۆل بکات، دابینکەری چاودێری تەندروستی ئەنجامەکان لێکدەداتەوە و ئاگادارت دەکاتەوە ئەگەر پێویست بە پشکنینی زیاتر بێت.
چی دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی کۆرتیزۆل؟
ئەزموونی ئاستێکی بەرزی کۆرتیزۆل (hypercortisolism) بۆ ماوەیەکی درێژ بە زۆری بە نەخۆشی کوشین دادەنرێت، کە ئەمە حاڵەتێکی دەگمەنە. هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی ئاستی کۆرتیزۆل لە ئاسایی و نەخۆشی کوشین بریتین لە:
- بەکارهێنانی بڕێکی زۆر لە دەرمانی کۆرتیکۆسترۆید، وەک پرێدنیسۆن، پرێدنیسۆلۆن یان دێکسامێثاسۆن، بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشییەکانی تر.
- ئەو لووانەی کە هۆرمۆنی Adrenocorticotropic (ACTH) بەرهەم دەهێنن. ئەمانە بە شێوەیەکی گشتی لە ژێر مێشکە ڕژێن دەدۆزرێنەوە. بە دەگمەن، لووی دەمار لە بەشەکانی تری جەستە وەک سییەکان دەتوانێت ببێتە هۆی بەرزی ئاستی کۆرتیزۆل.
- لووی ڕژێنی ئەدرینال یان گەشەی زیاد لە پێویست لە شانەی ئەدرینال (hyperplasia)، کە دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانی کۆرتیزۆل.
نیشانەکانی بەرزی کۆرتیزۆل چین؟
نیشانەکانی نەخۆشی کوشین پشت دەبەستێت بەوەی ئاستی کۆرتیزۆل چەند بەرز دەبێتەوە. نیشانە باوەکان و نیشانەکانی ئاستی کۆرتیزۆڵی بەرزتر لە ئاسایی بریتین لە:
- زیادبوونی کێش بەتایبەتی لە ڕوخسار و سکدا
- کۆبوونەوەی چەوری لە نێوان شانەکان
- نیشانەی درێژی مۆر لەسەر سک
- لاوازی ماسولکەکان لە قۆڵ و ڕانی سەرەوە
- بەرزی شەکری خوێن، کە زۆرجار دەبێتە هۆی نەخۆشی شەکرەی جۆری دوو
- بەرزی پەستانی خوێن
- زیاد لە پێویست گەشەی موو (Hirsutism) لە ئافرەتان
- لاوازبوونی ئێسک و پووکانەوەی
هۆکاری کەمی کۆرتیزۆل چییە؟
هەبوونی ئاستی کۆرتیزۆڵی کەمتر لە ئاسایی (hypocortisolism) بە بێتوانایی ئەدرینال دادەنرێت. دوو جۆر لە بێتوانایی هەیە: سەرەتایی و دووەم. هۆکارەکانی بێتوانایی ئەدرینال بریتین لە:
بێتوانایی سەرەتایی: کەمی سەرەتایی ئەدرینال بەزۆری بەهۆی کاردانەوەیەکی بەرگری خۆیی دروست دەبێت کە تیایدا کۆئەندامی بەرگری هێرش دەکاتە سەر خانە تەندروستەکان لە ڕژێنی ئەدریناڵ بەبێ هیچ هۆکارێکی زانراو. ئەمە بە نەخۆشی ئەدیسۆن ناودەبرێت. هەروەها ڕژێنی ئەدریناڵ دەکرێت زیانی پێبگات بەهۆی هەوکردنێک یان لەدەستدانی خوێن بۆ شانەکان (خوێنبەربوونی ئەدرینال). هەموو ئەم حاڵەتانە بەرهەمهێنانی کۆرتیزۆڵ سنووردار دەکەن.
بێتوانایی دووەمی ئەدرینال: ئەگەر ژێر مێشکە ڕژێنی ناچالاکت هەیە (hypopituitarism) یان لووی ژێر مێشکە ڕژێن، ئەمە دەتوانێت بەرهەمهێنانی ACTH سنووردار بکات. ACTH ئاماژە بە ڕژێنی ئەدریناڵ دەکات بۆ دروستکردنی کۆرتیزۆل، بۆیە ACTH سنووردار دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانی کۆرتیزۆڵی سنووردار.
هەروەها دەتوانرێت ئاستی کۆرتیزۆڵی کەمتر لە ئاساییت هەبێت دوای وەستانی چارەسەر بە دەرمانی کۆرتیکۆستیرۆید، بەتایبەتی ئەگەر دوای ماوەیەکی زۆر لە بەکارهێنان وازیان لێ بهێنیت.
نیشانەکانی کەمی کۆرتیزۆل چین؟
نیشانەکانی ئاستی کۆرتیزۆڵی کەمتر لە ئاستی ئاسایی، یان بێتوانایی ئەدرینال بریتین لە:
- ماندوێتی
- لەدەستدانی کێش بە هۆکار نەزانراو
- کەمی ئارەزووی خواردن
- نزمی پەستانی خوێن
چۆن دەتوانم ئاستی کۆرتیزۆل کەم بکەمەوە؟
ئەگەر نەخۆشی کوشینت هەیە (ڕێژەیەکی زۆر بەرزی کۆرتیزۆل) پێویستت بە چارەسەری پزیشکی دەبێت بۆ کەمکردنەوەی ئاستی کۆرتیزۆڵ. چارەسەر بە زۆری بریتییە لە دەرمان و دەکرێت لەگەڵیێیدا نەشتەرکاری بێت. هەروەها پێویست بە چارەسەری پزیشکی دەکات ئەگەر ئاستی کۆرتیزۆڵی کەمتر لە ئاساییت هەبێت.
بە شێوەیەکی گشتی، لەگەڵ ئەوەشدا، چەند شتێکی ڕۆژانە هەیە کە دەتوانیت بیکەیت بۆ ئەوەی هەوڵ بدەیت ئاستی کۆرتیزۆڵ کەم بکەیتەوە و لە مەودایەکی گونجاودا بیانهێڵیتەوە، لەوانە:.
خەوێکی باش وەربگرە: کێشەی خەوی درێژخایەن، وەک هەناسەبڕانی کاتی خەوتن، کەمخەوی یان کارکردن لە شەودا، پەیوەندییان هەیە بە بەرزبوونەوەی ئاستی کۆرتیزۆل.
وەرزشکردنی بەردەوام: چەند توێژینەوەیەک ئەوەیان نیشان داوە کە وەرزشکردنی بەردەوام یارمەتی باشترکردنی جۆری خەو دەدات و فشاری دەروونی کەم دەکاتەوە، کە دەتوانێت یارمەتی کەمکردنەوەی ئاستی کۆرتیزۆڵ بدات بە تێپەڕبوونی کات.
فێربوونی سنووردارکردنی فشاری دەروونی و شێوازی بیرکردنەوەی فشاری دەروونی: ئاگاداری شێوازی بیرکردنەوە و هەناسەدان و لێدانی دڵ و نیشانەکانی تری گرژی یارمەتیت دەدات فشار بناسیت کاتێک دەست پێدەکات.
ڕاهێنانی هەناسەدانی قووڵ بکە: هەناسەدانی کۆنترۆڵکراو یارمەتی بەهێزکردنی کۆئەندامی دەماری پاراسیمپاساوی دەدات، سیستەمی پشوودان و هەرسکردن، کە یارمەتی کەمکردنەوەی ئاستی کۆرتیزۆل دەدات.
پێکەنین و چێژ وەرگرتن: پێکەنین دەبێتە هۆی ئازادکردنی ئیندۆرفینەکان و سەرکوتکردنی کۆرتیزۆل. بەشداریکردن لە چالاکییە خۆشەکان و چالاکییە چێژ بەخشەکان دەتوانن هەستی خۆشگوزەرانی بەرز بکاتەوە، کە دەتوانێت بەمەش ئاستی کۆرتیزۆڵ کەم بکاتەوە.
پاراستنی پەیوەندییەکان: پەیوەندییەکان لایەنێکی گرنگی ژیانمانن. هەبوونی پەیوەندییەکی گرژ و ناتەندروست لەگەڵ خۆشەویستەکان یان هاوکارەکان دەتوانێت ببێتە هۆی فشاری دەروونی بەردەوام و ئاستی کۆرتیزۆڵ بەرز بکاتەوە.
