ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کیشوەری ئاسیا (بە ئینگلیزی: Asia, بە عەرەبی: اسيا) یەکێکە لە کیشوەرەکانی گۆی زەوی و گەورەترین و ئاوەدانترین کیشوەری زەوییە، زۆربەی هەرە زۆری لە نیوەگۆی ڕۆژهەڵات و باکووری زەویدایە. ٨,٧٪ـی کۆی ڕووبەری ڕووکەشی زەوی و %٣٠ـی ڕووبەری وشکانی دەگرێتەوە کە دەکاتە ٤٤,٥٧٩ ملیۆن کیلۆمەتر دووجا. کیشوەرەکە زیاتر لە ٤,٦٨٠ ملیار کەس لەخۆی دەگرێت کە دەکاتە %٦٠ـی دانیشتوانی جیهان. لە سەدەی بیستەوە ژمارەی دانیشتوانی چوار هێندە زیادی کردووە.
کیشوەری ئاسیا ٤/٥ـی ناوچەی ئۆراسیا دەگرێتەوە و دەکەوێتە ڕۆژهەڵاتی نۆکەندی سوێس و ڕۆژهەڵاتی چیاکانی ئۆڕاڵ، هەروەها هەریەک لە چیاکانی قەوقاز و دەریای قەزوین و دەریای ڕەش دەکەونە ڕۆژئاوایەوە، لە ڕۆژهەڵاتەوە هاوسنوورە لەگەڵ زەریای هێمن، لە باشوور لەگەڵ زەریای هیند و لە باکوور لەگەڵ زەریای جەمسەری باکوور. بەپێی قەبارە و هەمەڕەنگییەکەیەوە، ئاسیا ناوێکە کە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی کلاسیکی کۆن.
جیاوازییەکی بەرچاو هەیە لە ئاسیا لە دەرەوە و ناوەوەی، لە ڕووی نەتەوە و کولتوور و ژینگە و ئابووری و پەیوەندییە مێژووییەکان و سیستمی حکوومەتەکانییەوە.
واتای وشەکە
وشەی ئاسیا لە وشەیەکی کۆنی ئەکەدییەوە هاتووە (أسو/Assu) کە بە واتای (ڕۆژهەڵاتن) دێت، هەندێکیش دەیگێڕنەوە بۆ وشەیەکی ماکی یۆنانی (Ἀσία) بە واتای (ڕۆژهەڵات) یان (ڕۆژهەڵاتن).
مێژوو
کیشوەری ئاسیا و ناوچەکە بە گشتی خاوەنی دەیان و سەدان میرنشین و شارستانی و دەوڵەت و دەسەڵاتی ئیمپڕاتۆری بووە، لەگەڵ چەندین ئایین و فەلسەفەی تایبەت، شارستانییەکان لە میزۆپۆتامیا، هیندستان و چین لێکچوونێکی زۆریان هەیە و لەوانەیە تەکنیک و بیرۆکەکانی یەکترییان هاوبەشی پێ کردبێت، وەک شێوازی مامەڵەکردن و بەڕێوبردن و زانستەکان، هەر لەم ناوچەدا زۆرینەی ئایینەکانی جیهان هاتوون و کۆتا پەیامی ئاسمانیش لە باشووری ڕۆژئاوای ئاسیاوە سەری هەڵداوە، لە ڕووی ئابووریشەوە خاوەنی ڕێگای ئاوریشمی مێژووییە کە بووە هۆی بڵاوبوونەوەی زۆرێک لە ڕۆشنبیری و زمان و کولتوور و بەرهەمەکانی سەردەمانی کۆن، لەگەڵ بڵاوبوونەوەی چەندین نەخۆشی لەو ڕێگایەدا، یەکێکی دیکە لە بەرهەمە مێژووییەکانی کیشوەرەکە دروستکردنی بارووتە لە چاخی ناوەڕاست لە چین، کۆمەڵێک لەو دەسەڵاتانەی لە ئاسیادا بوونیان هەبووە:
- ئەکەدی
- ئیمپراتۆریەتی سوی
- ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی
- ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی
- ئیمپراتۆریەتیی ڕووسی
- ئیمپراتۆریەتیی ساسانی
- ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی
- ئیمپراتۆریەتیی گوپتا
- ئیمپراتۆریەتیی مەغۆل
- ئیمپراتۆریەتیی ھان
- ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی
- بایکجیی
- تایبۆنگ
- جۆسۆن
- ئەفشارییەکان
- خوارەزمشاھییەکان
- بوەیهییەکان
- شارستانیەتی بابل
- دەوڵەتی ئەمەوی
- دەوڵەتی عەباسی
- دەوڵەتی بوەیھی
- دەوڵەتی غەزنەوی
- دەوڵەتی فاتیمی
- سابۆلی نوێ
- سامانییەکان
- شانشینی ئەفغانستان
- شانشینی عێراق
- کوردستانی سوور
- گۆریۆ
- گۆگۆریۆ
- ماد
- مەمالیکەکان
- میرنشینی عەنازی
- میرنشینی سۆران
- میرنشینی بابان
- میرنشینی حەسنەوی
- میرنشینی شەدادی
- ھیتییەکان
- یەکێتیی سۆڤیەت
جوگرافیا
ئاسیا لە ڕۆژئاواوە لە دەریای ڕەشەوە دەست پێ دەکات و لە ڕۆژهەڵات لە ژاپۆن کۆتایی دێت، بەمەش دەبێتە گەورەترین کیشوەر لە ڕووی ڕووبەرەوە، خاوەنی سروشتێکی زۆر جیاوازە، هەر لوتکەی ئێڤێرێست کە بەرزترین لوتکەی جیهانە تاوەکوو بیابانی عەرەب کە ناوچەیەکی وشکە دەگرێتە خۆی، هەروەها کۆمەڵێکی زۆر کوێستانی شاخاوی کە دەکەونە زۆربەی ئاسیای ناوەڕاست لەخۆدەگرێت، لەگەڵ چەندین ڕووباری سەرەکی درێژ وەک یانگتسی لە چین و گانج لە هیندستان، نزمترین خاڵییشی دەکەوێتە دەریای مردوو لە نێوان ئوردن و فەڵەستین.
ئاسیا لە باکوور لەگەڵ ئۆقیانووسی باکوور، لە ڕۆژئاوا لەگەڵ ئەورووپا و باکووری ئەفریقا، لە ڕۆژهەڵاتیشەوە لەگەڵ زەریای هێمن و لە باشوور لەگەڵ ئۆقیانووسی هیند و ناوچەی ئۆقیانووسیا هاوسنوورە. زۆربەی ئاسیا دەکەوێتە نیوەگۆی باکووری زەوی، بەڵام هەموو کیشوەرەکە دەکەوێتە نێوان هێڵی پانی ٨٢ پلەی باکوور و ١١ پلەی باشووری هێڵی کەمەرەیی و نێوان هێڵی درێژی ٢٥ و ١٧٠ـی ڕۆژهەڵاتی هێڵی گرێنێچ.
نیوەی باکووری ئاسیا لە ناوچە یەک گرتووەکان پێکهاتووە، بەهۆی ئەوەی وروژمی دەریاکان لێیانەوە دوورە، بەڵام ناوچەکانی نیوەی باشوور بەهۆی وروژمی دەریاکانەوە ناوچەی جیابووەوەن و هەندێکیان وەک دوورگە دەردەکەون، هەروەها زۆرینەی بورکان و بومەلەرزە و کۆمەڵەدوورگەکان دەکەونە بەشی ڕۆژهەڵاتی کیشوەرەکە. چیا و بەرزاییەکان دەکەونە بەشی باشوور و باشووری ڕۆژئاوا، وەک زنجیرە چیاکانی هیمالایەی هیندستان کە بەرزترینیانە و بەرزترین لوتکەی جیهانی تێدایە کە لوتکەی ئێڤێرێستە بە بەرزی ٨,٨٤٨ مەتر، لەگەڵ بەرزترین بانی جیهانی تێدایە کە بانی تبتە بە بەرزی ٥ هەزار مەتر.
ئاسیا بە نەوت و گازی سروشتی و زێڕ و ماددەی کانزایی و سروشتی و ئاو بەناوبانگە.
زمانەکان
ئاسیا مۆڵگەی زۆرینەی زمانەکانی جیهانە، زۆرینەی وڵاتانی ئاسیاش زیاتر لە زمانێکیان هەیە و کیشوەرێکی فرەنەتەوە و فرەزمانە، بۆ نموونە زیاتر لە ٦٠٠ زمان لە ئەندەنووسیا و زیاتر لە ٨٠٠ زمان لە هیندستان و زیاتر لە ١٠٠ زمان لە فلیپین قسەیان پێ دەکرێت، وڵاتی چینیش خاوەنی ڕێژەیەکی زۆر شێوەزاری جیاوازە.
ڕیزبەندی زمانەکان
ئایینەکان
داب و نەریتە فەلسەفییە ئاسیاییەکان پانتایییەکی بەرفراوانیان لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا داپۆشیووە، لە ڕۆژئاوا و ناوەڕاستی ئاسیاش ئایینی ئیسلام و مەسیحی و ئایینە ئیبراهیمییەکان باڵادەستترن، لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا ئایینەکانی (کۆنفۆشیزم، تائۆباوەڕی، ئایینی فۆلکلۆری چینی، شینتۆ، موگیۆ) و لە هیندستان (هیندوویزم، جاینیسم، بودیزم و سیکیزم) زۆرینەن، لە ڕۆژئاوا و ناوەڕاستیش (ئایینی جوولەکە، مەسیحی، ئیسلام، درووز و بەهایی) زۆرینەن. ئایینەکانی ئاسیا لەڕووی زۆرینەی شوێنکەوتووانەوە بەمشێوەیە هەژمار دەکرێن:
| ئیسلام | ٢٦,١% |
| ھیندوویزم | ٢٥,٧% |
| بێ باوەڕ | ٢٠% |
| بودیزم | ١١,٣% |
| ئایینی فۆلکلۆری | ٨,٦% |
| مەسیحی | ٧,٢% |
| ئەوانی تر | ١,٢% |
وڵاتەکان بەپێی ڕووبەر
| ژمارە | وڵات | ڕووبەر |
|---|---|---|
| 1 |  ڕووسیا |
13,129,142 |
| 2 |  چین |
9,615,222 |
| 3 |  هیندستان |
3,287,263 |
| 4 |  کازاخستان |
2,544,900 |
| 5 | شانشینی سعوودیە | 2,149,690 |
| 6 |  ئێران |
1,648,195 |
| 7 |  مەنگۆلیا |
1,564,110 |
| 8 |  ئەندەنووسیا |
1,502,029 |
| 9 |  پاکستان |
881,913 |
| 10 |  تورکیا |
759,592 |
| 11 |  میانمار |
676,578 |
| 12 |  ئەفغانستان |
652,230 |
| 13 |  یەمەن |
527,968 |
| 14 |  تایلەند |
513,120 |
| 15 |  تورکمانستان |
488,100 |
| 16 |  ئۆزپەکستان |
447,400 |
| 17 |  عێراق |
438,317 |
| 18 |  ژاپۆن |
377,930 |
| 19 |  ڤێتنام |
331,212 |
| 20 |  مالیزیا |
330,803 |
| 21 |  عوممان |
309,500 |
| 22 |  فلیپین |
300,000 |
| 23 |  لاوس |
236,800 |
| 24 |  قيرغيزستان |
199,951 |
| 25 |  سووریا |
185,180 |
| 26 |  کەمبۆدیا |
181,035 |
| 27 |  بەنگلادیش |
147,570 |
| 28 |  نیپاڵ |
147,181 |
| 29 |  تاجیکستان |
143,100 |
| 30 |  کۆریای باکوور |
120,538 |
| 31 |  کۆریای باشوور |
100,210 |
| 32 |  ئوردن |
89,342 |
| 33 |  ئیماڕاتی عەرەبی یەکگرتوو |
83,600 |
| 34 |  ئازەربایجان |
79,640 |
| 35 |  جۆرجیا |
67,272 |
| 36 |  سریلانکا |
65,610 |
| 37 |  بەشێکی میسڕ |
60,000 |
| 38 |  بۆتان |
38,394 |
| 39 |  تایوان |
36,193 |
| 40 |  ئەرمینیا |
29,843 |
| 41 |  ئیسرائیل |
22,072 |
| 42 |  کوەیت |
17,818 |
| 43 |  تیمۆری ڕۆژهەڵات |
14,874 |
| 44 |  قەتەڕ |
11,586 |
| 45 |  لوبنان |
10,452 |
| 46 |  قوبڕس |
9,251 |
| 47 |  فەڵەستین |
6,020 |
| 48 |  برۆنای |
5,765 |
| 49 |  بەحرەین |
780 |
| 50 |  سەنگاپوورە |
725 |
| 51 |  دوورگەکانی ماڵدیڤ |
300 |
| کۆی گشتی | 44,526,316 |
دیارترین ڕووبارەکان
| ڕووباری یانگتسی | چین |
| ڕووباری زەرد | چین |
| ڕووباری میکۆنگ | ڤێتنام، چین، لاوس، تایلەند، کەمبۆدیا، میانمار |
| ڕووباری لینا | ڕووسیا |
| ڕووباری ئێرتش | کازاخستان، ڕووسیا، چین |
| ڕووباری براهماپوترا | هیندستان، بەنگلادیش |
| ڕووباری ئۆب | ڕووسیا |
| ڕووباری ئیندۆس | هیندستان، پاکستان |
| ڕووباری یێنیسی | مەنگۆلیا |
| ڕووباری نیژنیایا تونگوسکا | ڕووسیا |
دەریاکان
- دەریای ئەندامان
- دەریای ئیجە
- دەریای عەرەبی
- دەریای بێرینگ
- دەریای ڕەش
- دەریای زەرد
- دەریای باشووری چین
- دەریای مردوو
- دەریای شام
- دەریای سپی
- دەریای لاکادیڤ
- دەریای سپی ناوەڕاست
- کەنداوی فارس
- دەریای فلیپین
- دەریای سوور
- دەریای قەزوین
