ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جەنگی جیهانیی دووەم (بە ئینگلیزی: Second World War، بە عەرەبی: الحرب العالمية الثانية) کە بە کورتکراوەی (WWII) دەناسرێت، جەنگێکی جیهانی بوو کە لە ساڵی ١٩٣٩ تا ١٩٤٥ بەردەوام بوو. زۆرینەی ڕەهای وڵاتانی جیهانی لەخۆگرتبوو بەتایبەت زلهێزەکان و دوو هاوپەیمانی سەربازی دژ بەیەکیان پێکهێنا: هاوپەیمانان و وڵاتانی تەوەر. لە جەنگێکی گشتیدا کە زیاتر لە ١٠٠ ملیۆن کەس لە ٣٠ وڵاتی جیاواز بەشدارییان تێدا کرد. فڕۆکەکان ڕۆڵێکی سەرەکییان لە ململانێکاندا گێڕا، ئەمەش بووە هۆی بۆردومانی ستراتیژی ناوەندەکانی دانیشتووان و بەکارهێنانی یەکەمجاری چەکی ئەتۆمی لە جەنگدا. لە ئەنجامی جەنگەکە ٧٠ بۆ ٨٥ ملیۆن کەس کوژران، کە زۆرینەیان خەڵکی مەدەنی بوون. دەیان ملیۆن کەس بەهۆی کۆمەڵکوژی (لەوانەش هۆلۆکۆست) و برسێتی و کۆمەڵکوژی و نەخۆشی گیانیان لەدەستدا. لە دوای شکستی وڵاتانی تەوەر، ئەڵمانیا و ژاپۆن داگیرکران و دادگای تاوانەکانی جەنگ لە دژی سەرکردەکانی ئەڵمانیا و ژاپۆن بەڕێوەچوو.
هۆکارە وردەکانی جەنگی جیهانی دووەم مشتومڕیان لەسەرە، بەڵام هۆکارە سەرەکی بریتی بوون لە جەنگی دووەمی ئیتاڵۆ و ئەسیوپیا، جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا، جەنگی دووەمی چین و ژاپۆن، ململانێ سنوورییەکانی سۆڤیەت و ژاپۆن، سەرهەڵدانی فاشیزم لە ئەورووپا و بەرزبوونەوەی گرژییەکانی ئەورووپا لە جەنگی جیهانیی یەکەمەوە. بەگشتی جەنگی جیهانیی دووەم لە ١ی ئەیلوولی ١٩٣٩ دەستی پێکرد، کاتێک ئەڵمانیای نازی لە سەردەمی ئەدۆلف هیتلەردا هێرشی کردە سەر پۆڵەندا. دواتر شانشینی یەکگرتوو و فەرەنسا لە ٣ی ئەیلوولدا شەڕیان دژی ئەڵمانیا ڕاگەیاند. بەپێی پەیمانی مۆلۆتۆڤ-ریبنترۆپ لە ئابی ١٩٣٩، ئەڵمانیا و یەکێتیی سۆڤیەت پۆڵەندایان دابەشکردبوو و "کایەکانی کاریگەری خۆیان" لە سەرانسەری فینلەندا، ئیستۆنیا، لاتڤیا، لیتوانیا و ڕۆمانیادا دیاری کردبوو. لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩٣٩ تا سەرەتای ساڵی ١٩٤١، لە زنجیرەیەک هەڵمەت و پەیماننامەدا، ئەڵمانیا بەشێکی زۆری کیشوەری ئەورووپای داگیرکرد و هاوپەیمانی تەوەری لەگەڵ ئیتاڵیا و ژاپۆن پێکهێنا. دوای دەستپێکردنی هەڵمەتەکان لە باکووری ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا، و ڕووخانی فەرەنسا لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٤٠، شەڕەکە بە پلەی یەکەم لە نێوان زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپا و ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا بەردەوام بوو، لەگەڵ شەڕ لە باڵکان، شەڕی ئاسمانی بەریتانیا و شەڕی زەریای ئەتڵەسی. لە ٢٢ی حوزەیرانی ١٩٤١ ئەڵمانیا سەرکردایەتی زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپای کرد بۆ لەشکرکێشییەک دژی یەکێتیی سۆڤیەت و بەرەی ڕۆژهەڵات کە گەورەترین شانۆی وشکانی جەنگ بوو لە مێژوودا.
ژاپۆن کە ئامانجی زاڵبوون بوو بەسەر ئاسیا و زەریای هێمن، تا ساڵی ١٩٣٧ لەگەڵ کۆماری چین لە شەڕدا بوو. لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٤١ ژاپۆن هێرشی کردە سەر خاکەکانی ئەمریکا و بەریتانیا بە هێرشێکی نزیک لە یەک کاتدا بۆ سەر باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و ناوەڕاستی زەریای هێمن، لەنێویاندا هێرشێک بۆ سەر کەشتییەکانی ئەمریکا لە پێرل هاربەر کە لە ئەنجامدا ئەمریکا شەڕی دژی ژاپۆن ڕاگەیاند. بۆیە زلهێزەکانی تەوەری ئەورووپا بە هاودەنگی شەڕیان لە دژی ئەمریکا ڕاگەیاند. هەر زوو ژاپۆن بەشێکی زۆری ڕۆژاوای زەریای هێمنی گرت، بەڵام پێشڕەوییەکانی لە ساڵی ١٩٤٢دا ڕاگیران دوای ئەوەی لە شەڕی میدوەی دۆڕا؛ دواتر ئەڵمانیا و ئیتاڵیا لە باکووری ئەفریقا و لە ستالینگراد لە یەکێتیی سۆڤیەت شکستیان هێنا. پاشەکشە سەرەکییەکان لە ساڵی ١٩٤٣- لەوانە زنجیرەیەک شکستەکانی ئەڵمانیا لە بەرەی ڕۆژهەڵات، داگیرکارییەکانی هاوپەیمانان بۆ سەر سیسیلیا و وشکانی ئیتاڵیا و هێرشەکانی هاوپەیمانان لە زەریای هێمن- زلهێزەکانی تەوەری لە دەستپێشخەرییەکانیان وەستاند ناچاری کردن لە هەموو بەرەکاندا پاشەکشەی ستراتیژی بکەن. لە ساڵی ١٩٤٤ هاوپەیمانانی ڕۆژاوا هێرشیان كردە سەر فەرەنسا كە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیركرابوو، هاوكات یەكێتیی سۆڤیەت زیانەكانی خاكی خۆی وەرگرتەوە و ڕووی لە ئەڵمانیا و هاوپەیمانەكانی كرد. لە ماوەی ساڵانی ١٩٤٤ و ١٩٤٥دا ژاپۆن لە وشکانی ئاسیا تووشی پێچەوانەبوونەوە بوو، لە کاتێکدا هاوپەیمانان هێزی دەریایی ژاپۆنیان پەكخست و دوورگە سەرەکییەکانی ڕۆژاوای زەریای هێمنیان گرت.
جەنگ لە ئەورووپا بە ئازادکردنی ئەو ناوچانەی کە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیرکرابوون، و لەشکرکێشی بۆ سەر ئەڵمانیا لەلایەن هاوپەیمانەکانی ڕۆژاوا و یەکێتیی سۆڤیەتەوە کۆتایی هات، کە بە کەوتنی بەرلین بە دەست سەربازانی سۆڤیەت و خۆکوشتنی هیتلەر و خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی ئەڵمانیا لە ٩ی ئایاری ١٩٤٥دا کۆتایی هات. دوای جاڕنامەی پۆتسدام لەلایەن هاوپەیمانانەوە لە ٢٦ی تەممووزی ١٩٤٥ و ڕەتکردنەوەی ژاپۆن بۆ خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرج، ئەمریکا یەکەم بۆمبی ئەتۆمی فڕێدایە سەر شارەکانی هێرۆشیمای ژاپۆن، لە ٦ی ئاب و ناگاساکی، لە ٩ی ئاب. لە بەرانبەر داگیرکارییەکی نزیک بۆ سەر دوورگەکانی ژاپۆن، ئەگەری بۆردومانی تری ئەتۆمی و چوونە ناوەوەی سۆڤیەت بۆ شەڕی دژی ژاپۆن لە سەروبەندی داگیرکردنی مەنچوریادا، ژاپۆن لە ١٥ی ئابدا نیازی خۆی بۆ خۆبەدەستەوەدان ڕاگەیاند، پاشان بەڵگەنامەی خۆبەدەستەوەدانی لە ٢ی ئەیلوولی ١٩٤٥، سەرکەوتنی تەواوی لە ئاسیا بۆ هاوپەیمانان چەسپاند.
جەنگی جیهانیی دووەم، ڕیزبەندی سیاسی و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی گۆی زەوی گۆڕی. نەتەوە یەکگرتووەکان (UN) بۆ پەرەپێدانی هاوکاری نێودەوڵەتی و ڕێگریکردن لە ململانێکانی داهاتوو دامەزرا، زلهێزە سەرکەوتووەکان: چین، فەرەنسا، یەکێتیی سۆڤیەت، بەریتانیا و ئەمریکا بوونە ئەندامی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشی ئەو ڕێکخراوە. یەکێتیی سۆڤیەت و ئەمریکا وەک زلهێزێکی ڕکابەر سەریان هەڵدا و جەنگی سارد لەنێوانیان دروست بوو کە نزیکەی نیو سەدەی خایاند. لە دوای وێرانکارییەکانی ئەورووپا، کاریگەریی زلهێزەکانی کەم بووەوە و بووە هۆی بێکۆلۆنیزەکردنی ئەفریقا و ئاسیا. زۆربەی ئەو وڵاتانەی کە پیشەسازییەکانیان زیانیان بەرکەوتبوو، بەرەو بوژانەوەی ئابووری و فراوانبوون هەنگاویان نا. یەکگرتنی سیاسی و ئابووری، بە تایبەت لە ئەورووپا، وەک هەوڵێک بۆ پێشگرتن لە دوژمنایەتییەکانی داهاتوو و کۆتاییهێنان بە دوژمنایەتییەکانی پێش جەنگ و دروستکردنی هەستی ناسنامەی هاوبەش دەستی پێکرد.
بابەتی سەرەکی: جەنگی جیهانیی دووەم
هاوپەیمانان زەبری هێز بەدەست دەهێنن (١٩٤٣-١٩٤٤)
سەرکەوتنەکانی یەکێتیی سۆڤیەت و شەڕی کورسک، شکانی گەمارۆی لینینگراد، شکانی ئیتاڵیا
دوای هەڵمەتی گوادالکانال، هاوپەیمانان چەندین ئۆپەراسیۆنیان لە دژی ژاپۆن لە زەریای هێمن دەستپێکرد. لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٤٣ هێزەکانی کەنەدا و ئەمریکا نێردران بۆ لەناوبردنی هێزەکانی ژاپۆن لە ئەلێوتییەکان. هەر زوو دوای ئەوە، ئەمریکا بە پشتیوانی هێزەکانی ئوسترالیا و نیوزلەندا و دوورگەکانی زەریای هێمن، دەستی بە ئۆپەراسیۆنی گەورەی زەمینی و دەریایی و ئاسمانی کرد بۆ گەمارۆدانی ڕاباول بە گرتنی دوورگەکانی دەوروبەری و دوورگەکانی جیلبێرت و مارشال. تا کۆتایی مانگی ئازاری ١٩٤٤ هاوپەیمانان هەردوو ئەم ئامانجەیان تەواو کردبوو و بنکەی سەرەکی ژاپۆنیان لە تروک لە دوورگەکانی کارۆلین وێران کرد. لە مانگی نیسانی ١٩٤٤ هاوپەیمانان ئۆپەراسیۆنێکیان بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی ڕۆژاوای نیوگینیا دەستپێکرد.
لە یەکێتیی سۆڤیەت هەردوو ئەڵمان و سۆڤیەت بەهار و سەرەتای هاوینی ١٩٤٣یان بە ئامادەکاری بۆ هێرشی گەورە لە ناوەڕاستی ڕووسیا بەسەر برد. لە ٥ی تەممووزی ١٩٤٣دا ئەڵمانیا هێرشی کردە سەر هێزەکانی سۆڤیەت لە دەوروبەری کورسک. لە ماوەی هەفتەیەکدا هێزەکانی ئەڵمانیا خۆیان ماندوو کرد لە بەرانبەر بەرگرییە قووڵ و باش بنیاتنراوەکانی سۆڤیەت و بۆ یەکەمجار لە جەنگدا هیتلەر ئۆپەراسیۆنێکی هەڵوەشاندەوە پێش ئەوەی سەرکەوتنی تاکتیکی یان ئۆپەراسیۆنی بەدەست بهێنێت. ئەم بڕیارە بەشێکی کاریگەری لەشکرکێشی هاوپەیمانانی ڕۆژاوا بۆ سیسیلیا بوو کە لە ٩ی تەممووز دەستیپێکرد، کە لەگەڵ شکستەکانی پێشووی ئیتاڵیادا تێکەڵ بوو، لە کۆتایی ئەو مانگەدا مۆسۆلینی لە پۆستەکەی دوورخرایەوە و دەستگیرکرا.
لە ١٢ی تەممووزی ١٩٤٣دا، سۆڤیەت هێرشی بەرپەرچدانەوەی خۆیان دەستپێکرد، بەمەش هەر ئەگەرێکی سەرکەوتنی ئەڵمانیا یان تەنانەت چەقبەستوویی لە ڕۆژهەڵاتدا ڕەتکردەوە. سەرکەوتنی سۆڤیەت لە کورسک کۆتاییهاتنی باڵادەستیی ئەڵمانیا بوو، ئەمەش دەستپێشخەری بە یەکێتیی سۆڤیەت لە بەرەی ڕۆژهەڵات بەخشی. ئەڵمانییەکان هەوڵیان دا بەرەی ڕۆژهەڵاتیان بە درێژایی هێڵی پانتەر-وتان کە بەپەلە بەهێزکرابوو، جێگیر بکەن، بەڵام سۆڤیەتەکان لە سمۆلێنسک و بە هێرشی دنیپەر ئەو بەربەستەیان شکاند.
لە ٣ی ئەیلوولی ١٩٤٣دا، هاوپەیمانانی ڕۆژاوا هێرشیان کردە سەر وشکانی ئیتاڵیا، ئەمەش دوای وەستانی شەڕی ئیتاڵیا لەگەڵ هاوپەیمانان. ئەڵمانیا بە هاوکاری فاشیستەکان وەڵامی دانەوە و دەستی کرد بە داماڵینی چەک لە هێزەکانی ئیتاڵیا کە لە زۆر شوێن بێ فەرمانی باڵا بوون و دەستی بەسەر ناوچەکانی ئیتاڵیادا گرت و زنجیرەیەک هێڵی بەرگری دروست کرد. پاشان هێزە تایبەتەکانی ئەڵمانیا مۆسۆلینیان ڕزگار کرد، کە دواتر هەر زوو دەوڵەتێکی نوێی لە ئیتاڵیای داگیرکراوی ئەڵمانیا دامەزراند بە ناوی کۆماری کۆمەڵایەتیی ئیتاڵیا، ئەمەش بووە هۆی شەڕی ناوخۆی ئیتاڵیا. هاوپەیمانانی ڕۆژاوا لە ڕێگەی چەند هێڵەوە شەڕیان کرد تا لە ناوەڕاستی مانگی تشرینی دووەمدا گەیشتنە هێڵی بەرگریی سەرەکی ئەڵمانیا.
هەروەها ئۆپەراسیۆنەکانی ئەڵمانیا لە زەریای ئەتڵەسی زیانیان بەرکەوت. تا مانگی ئایاری ١٩٤٣، لەگەڵ کاریگەربوونی ڕێوشوێنی بەرپەرچدانەوەی هاوپەیمانان، زیانە گەورەکانی ژێردەریاییەکانی ئەڵمانیا کە لە ئەنجامدا تووشی بوون، هەڵمەتی دەریایی ئەتڵەسی ئەڵمانیای ناچار کرد بۆ ماوەیەکی کاتی بوەستێنرێت. لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٤٣ فرانکلین دی ڕۆزڤێڵت و وینستن چەرچڵ لە قاهیرە چاویان بە چیانگ کای شێک و پاشان لە تاران لەگەڵ جۆزێف ستالین کۆبوونەوە. کۆنفرانسەکان گەڕانەوەی خاکی ژاپۆنی دوای جەنگ و پلانی سەربازی بۆ هەڵمەتی بۆرما تێدا دیاری کرا، بەڵام کۆنفرانسی یاڵتا لە تاران ڕێککەوتنێکی لەخۆگرتبوو کە هاوپەیمانەکانی ڕۆژاوا لە ساڵی ١٩٤٤دا ئەورووپا داگیربکەن و یەکێتیی سۆڤیەت لە ماوەی سێ مانگدا لە دوای هەڵمەتی ئەڵمانیا شەڕ دژی ژاپۆن ڕابگەیەنێت بۆ شکستپێهێنانی.
لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٤٣ەوە، لە شەڕی چانگدە کە حەوت هەفتەی خایاند، چینییەکان ژاپۆنیان ناچار کرد شەڕێکی تێچووی زۆری بکەن بەبێ یارمەتی. لە کانوونی دووەمی ١٩٤٤ هاوپەیمانان زنجیرەیەک هێرشیان لە ئیتاڵیا بۆ سەر هێڵەکانی بەرگری لە مۆنتی کاسینۆ دەستپێکرد و هەوڵیاندا بە نیشتنەوە لە ئەنزیۆ شەڕەکە ببەنەوە. لە ٢٧ی کانوونی دووەمی ١٩٤٤دا، سەربازانی سۆڤیەت هێرشێکی گەورەیان دەستپێکرد و هێزەکانی ئەڵمانیایان لە ناوچەی لینینگراد دەرکرد، بەمەش کوشندەترین گەمارۆی مێژوو کۆتایی پێهات کە نزیکەی ٩٠٠ ڕۆژی خایاند. هێرشی دواتری سۆڤیەت لەسەر سنووری پێش جەنگی ئیستۆنیا لەلایەن گروپی باکووری سوپای ئەڵمانیاوە بە یارمەتی ئیستۆنیییەکان بە هیوای دووبارە دامەزراندنەوەی سەربەخۆیی نیشتمانی ڕاگیرا. ئەم دواکەوتنە ئۆپەراسیۆنەکانی دواتری سۆڤیەتی لە ناوچەی دەریای باڵتیک خاوکردەوە.
تا کۆتایی مانگی ئایاری ساڵی ١٩٤٤، سۆڤیەتەکان قرمیان ئازاد کرد، تا ڕادەیەکی زۆر هێزەکانی تەوەریان لە ئۆکرانیا دەرکرد و دەستدرێژییان کردە سەر ڕۆمانیا، کە لەلایەن سەربازانی تەوەرەوە بەرپەرچیان درایەوە. هێرشەکانی هاوپەیمانان لە ئیتاڵیا سەرکەوتوو بوون و لە ٤ی حوزەیران ڕۆما گیرا. هاوپەیمانان لە وشکانی ئاسیا سەرکەوتنی تێکەڵاویان هەبوو. لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٤٤دا ژاپۆنییەکان یەکەم لە دوو لەشکرکێشییان دەستپێکرد، ئۆپەراسیۆنێک بوو بۆ سەر پێگەکانی بەریتانیا لە ئاسامی هیندستان و هەر زوو پێگەکانی کۆمۆنوێڵسیان لە ئیمفال و کۆهیما گەمارۆدا. لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٤٤ هێزەکانی بەریتانیا هێرشێکی بەرپەرچدانەوەیان ئەنجامدا و تا مانگی تەممووز سەربازانی ژاپۆنیان بردەوە بۆ بۆرما و هێزەکانی چین کە لە کۆتایی ساڵی ١٩٤٣دا هێرشیان کردبووە سەر باکووری بۆرما، سەربازانی ژاپۆنیان لە میتکینا گەمارۆدا.
لەشکرکێشیی دووەمی ژاپۆن بۆ سەر چین ئامانجی لەناوبردنی هێزە سەرەکییەکانی شەڕی چین و ئاسایشی هێڵی ئاسنی نێوان خاکی ژێر دەستی ژاپۆن و گرتنی فڕۆکەخانەکانی هاوپەیمانان بوو. تا مانگی حوزەیران ژاپۆنییەکان پارێزگای هێنانیان داگیرکردبوو و هێرشێکی نوێیان بۆ سەر چانگشا دەست پێکرد.
